ADHD en het Hawthorne-effect

Het gerenommeerde medische tijdschrift The Lancet publiceerde onlangs onderzoek van het UMC St.Radboud in Nijmegen en het ADHD Research Centre waar uit bleek dat kinderen met ADHD door het volgen van een zeer streng dieet in korte tijd van hun aandoening af geholpen kunnen worden. Wereldwijd heeft 1 op de 20 kinderen ADHD. De behandeling bestaat meestal uit een combinatie van gedragstherapie en medicijnen, zoals Ritalin. Maar die aanpak heeft op de lange termijn beperkt effect.

Gedurende vijf weken werden honderd kinderen in de leeftijd van 4 to 8 jaar met ADHD gevolgd. De helft at gewoon gezond; de andere helft kreeg het RED-dieet. RED staat voor Restricted Elimination Diet. Dat is een individueel op maat gemaakt dieet waaruit alle voedingsstoffen weggelaten zijn waar een kind allergisch op zou kunnen reageren.  Het dieet verschilt per kind, maar in het basisdieet zitten alleen etenswaren als rijst, kalkoen, lam, sla, peer en water. Zo kan bij een kind met ADHD worden vastgesteld of voeding z’n gedrag beïnvloedt. Als dat zo is, worden afzonderlijke voedingsmiddelen stuk voor stuk weer aan het dieet toegevoegd. Dan blijkt op welk specifiek voedingsmiddel een individueel kind reageert.

Toen mijn kinderen op de basisschool zaten was er bij verjaardagen altijd wel een jongetje (meestal waren het jongetjes) dat niet getrakteerd mocht worden op iets waar suikers of kleurstoffen inzaten. Daar zouden ze agressief en druk van worden. Hoewel ik veel van dat soort jongetjes dan later wel weer met een Mars zag rondlopen, is het effect van voeding op de hersenen al langer bekend. Volgens Jan Buitelaar,  hoogleraar psychiatrie bij het UMC, die het onderzoek begeleidde, ging dit onderzoek echter  niet specifiek over suikers of kleurstoffen. "Die hebben effect op alle kinderen. Het is een misverstand dat ze adhd veroorzaken."

De kinderen werden voorafgaand aan de proefperiode en na afloop onderzocht door een kinderarts, die niet wist wie het dieet volgde. De arts beoordeelde met een standaard ADHD-scorelijst het gedrag van de kinderen. Bij tweederde van de kinderen uit de “dieetgroep” zag de arts na afloop geen ADHD meer. Bij de kinderen uit de controlegroep was geen verschil met de nulmeting te zien. De gemiddelde score van de hele “dieetgroep” (inclusief de kinderen bij wie geen verbetering was opgetreden) was gedaald van 46 naar 23. Een score van 18 is heel normaal; vanaf 36 spreekt men van een afwijkende score.  Leerkrachten en ouders vulden eveneens vragenlijsten in over het gedrag. Ook zij zagen grote veranderingen.

De helft van de kinderen was, behalve met ADHD,  ook gediagnosticeerd met ODD. Bij ODD (Oppositional Defiant Disorder) vertoont het kind extreem opstandig en brutaal gedrag. Ook op dit gedrag had het dieet een positieve invloed.

Jan Buitelaar concludeert: "Dit onderzoek toont aan dat het zinvol is om het RED-dieet standaard toe te passen bij kinderen met ADHD of ODD zodat uitgezocht kan worden of de aandoening wordt uitgelokt door voeding. Het is wel belangrijk dat ouders hiervoor een deskundige in de arm nemen, want het dieet moet zorgvuldig worden uitgestippeld en opgevolgd."

Door de buitenwereld wordt minder opgetogen gereageerd. Critici wijzen er op dat het onderzoek niet dubbelblind was: ouders, kinderen en leerkrachten wisten waarvoor het dieet was bedoeld. Daardoor kan er een placebo-effect zijn. Marina Danckaerts, hoogleraar kinder- en jeugdpsychiatrie aan de Katholieke Universiteit Leuven zegt dat het succes ook het gevolg kan zijn van de hoge verwachtingen van ouders en kinderen. Het dieet vergde zo’n enorme inspanning van ouders en kind dat het kind zich wel beter moest voelen.

Een ander bezwaar is dat het werkingsmechanisme dat de onderzoekers vooraf veronderstelden niet aanwezig bleek te zijn. Van tevoren hadden de onderzoekers bepaald welke voedingsmiddelen wel en niet in het dieet hoorden, op basis van de kans die ze gaven op een allergische reactie. Ze gingen er namelijk van uit dat allergische reacties een rol zouden spelen in het ontstaan van ADHD. Bij bloedmetingen achteraf bleek er echter van allergische reacties geen sprake te zijn. Als het dieet al werkte, dan dus niet om de reden die de onderzoekers verwacht hadden.

Emeritus hoogleraar voedingsleer, Martijn Katan, zegt in De Volkskrant dat de uitkomsten interessant genoeg zijn om verder te onderzoeken. Ook hij wijst er echter op dat het onderzoek niet dubbelblind was. ”De resultaten zijn altijd gevoelig voor wat mensen denken. Er zijn zelfs onderzoeken die aantonen dat placebo's ook nog werken als mensen wéten dat het om een placebo gaat." Gedrag van kinderen is bij uitstek gevoelig voor suggestie, zegt hij. "Zijn die kinderen makkelijker omdat ze bepaalde dingen niet aten, of komt het doordat ouders meer aandacht voor hen hadden? En ik zou ook graag zien dat het onderzoek wordt herhaald door mensen die niet van tevoren al geloven dat het werkt. Het kan heel goed zijn dat het bij herhaling een stuk minder werkt. Dat gebeurt namelijk vaak.”



De Hawthorne Works omstreeks 1925

Misschien niet helemaal eerlijk om er een begrip uit de organisatiepsychologie bij te halen, maar ik moest bij die uitspraak van Katan denken aan het Hawthorne-effect. In 1924 startte in de Hawthorne Works van de Bell System’s Western Electric Company een experiment met verbeterde verlichting in de fabriekshal. Men hoopte dat betere verlichting de productiviteit van de medewerkers zou verhogen. Dat bleek echter niet het geval; onder bepaalde condities bleef de productiviteit zelf gelijk als men het licht verminderde tot maanlichtsterkte. Om allerlei verstorende invloeden zoveel mogelijk uit te sluiten richtte het bedrijf een testkamer in waarin zes jonge vrouwen onder het toeziend oog van een observator relais moesten assembleren. Allerlei factoren die van invloed konden zijn werden in de gaten gehouden, tot aan de menstruatiecyclus toe. Men keek nu echter niet zozeer naar de invloed van de verlichting, maar naar de invoering van extra rustpauzes en het verkorten van de werkdag. Zou dat de productiviteit verhogen? Nou, de productiviteit ging wel zienderogen omhoog, maar dat gebeurde ook in de controlegroep. Hoe dit te verklaren?

Resultaten van de lichtstudie in de Hawthorne Works

Ten einde raad riep de directie de hulp in van een team van de Harvard Business School, onder leiding van de beroemde hoogleraar Elton Mayo. Dat team richtte een tweede testkamer in, met daarin mannen die telefoononderdelen moesten monteren. Men vond allerlei factoren, die nog tot op de dag van vandaag genoemd worden in de managementliteratuur. Maar de belangrijkste vondst was toch wel die van het Hawthorne-effect. Dat houdt in dat productiestijgingen niet zozeer het resultaat zijn van allerlei veranderingen in omstandigheden maar van de speciale aandacht die proefpersonen krijgen in een experiment, of ze nu in de experimentele of in de controlegroep ingedeeld zijn.

Vertaald naar het Nijmeegse experiment zou dit kunnen betekenen dat de verbetering van de kinderen (deels) te verklaren valt door alle extra aandacht die de kinderen kregen. Ook niet verkeerd, maar het is wel de vraag hoe duurzaam zo'n effect is. In ieder geval is het dieet lastig vol te houden: na een jaar is de helft van de deelnemers er al weer mee gestopt. Het zou dan ook interessant zijn om de deelnemers eens over een periode van een aantal jaren te volgen en te kijken wat dan het effect is.

Bekijk hier een mededeling van het UMC St. Radboud zelf over het onderzoek.

Informatie van het NJi over bewezen effectieve interventies bij ADHD.

Hier vind je de website van de hoofdonderzoekster, Lidy Pelsser.

Een prachtige website van de Harvard Business School met een artikel van prof. Michel Anteby en prof. Rakesh Kurana over het Hawthorne experiment. Mooi fotomateriaal!

"Een Vandaag" besteedde onlangs aandacht aan het onderzoek van Pelsser. Bekijk hieronder het item.

Het programma Altijd Wat (17 september 2010) gaat na hoe het zit met de toename van het aantal kinderen met een "etiketje" in Nederland. Betekent meer pillen dat er nu daadwerkelijk veel meer drukke kinderen zijn? En vooral: waarom mogen kinderen niet gewoon hyperactief en snel afgeleid zijn?