Narratief werken: de kracht van verhalen.

Verhalen zijn zo oud als de mensheid. Binnen de (klinische) psychologie is er ook altijd wel aandacht geweest voor verhalen. Denk maar aan de psychoanalyse die het verhaal van de patient zag als bron van informatie over allerlei onbewuste strevingen en neurotische conflicten. Freud zelf was trouwens een uitstekend verhalenverteller. Zijn casusbeschrijvingen van bijvoorbeeld Anna O. en de Wolvenman zijn nog altijd zeer de moeite van het lezen waard. Of ze de levensgeschiedenis en de behandeling van de patiënten ook levensecht beschrijven, daar wordt ondertussen sterk aan getwijfeld. Zo is van Anna O., van wie Freud beweerde dat ze door zijn behandeling genezen was, later bekend geworden dat ze opgenomen moest worden in een psychiatrische inrichting (wat hoor overigens niet belette om een van de grondlegsters van het maatschappelijk werk in Duitsland te worden; over herstel gesproken!). Zie voor een samenvatting van de kritiek op Freud De kleren van Keizer Freud van Hilda Schram. Maar ik dwaal af. Waar het om gaat is dat levensverhalen van patiënten werden gezien als een uiting van pathologie.

Rond het midden van de jaren ‘80 vindt in meerdere menswetenschappen the narrative turn plaats. Zelf heb ik  van Dan McAdams The Stories we live by. Personal Myths and the Making of the Self uit 1988 gelezen. McAdams stelt hierin dat mensen in de loop van hun leven hun eigen levensverhaal ontwikkelen. De bouwstenen ervoor ontlenen ze natuurlijk aan hun eigen ervaringen, maar ook aan verhalen en beelden die in onze cultuur overgeleverd worden. Met zo’n levensverhaal geven mensen zin en betekenis aan wat ze meemaken, maar vormen ze ook hun eigen identiteit. Je levensverhaal, dat is dus wie je bent. Maar een levensverhaal is, als het goed is, nooit “af”. Het verandert onder invloed van de dingen die je meemaakt. Wat je op je 50^e over je jeugd vertelt kan iets anders zijn dan wat je er op je 25^e over vertelt.  

McAdams is onderzoek blijven doen naar levensverhalen. In zijn recentere werk concentreert hij zich op twee basisplots: contamination en redemption. Contamination verwijst naar iets moois, iets goeds, dat op de een of andere manier verstoord raakt, waarna het leven nooit meer zijn oude glans krijgt. Mij schiet daarbij altijd meteen Le Grand Meaulnes, de enige roman (1913) van de in de Eerste Wereldoorlog gesneuvelde Henri Alain-Fournier te binnen. Een roman over de verloren betovering van de jeugd. Redemption stories zijn verhalen waarin een negatieve situatie, min of meer in één klap, omgekeerd wordt. Iemand wordt bevrijd of verlost. McAdams zelf vertelt het verhaal van Jerome Johnson, een zwarte politieman, die in de jaren ’60 maar niet hogerop kwam binnen het korps. Op een dag ontmoette hij Martin Luther King, de grote voorman van de zwarte emancipatiebeweging. Hij klaagde zijn nood bij King, die alleen maar antwoordde met “Never give up”. Later maakte Johnson alsnog carriere. Zijn ontmoeting met King beschrijft hij als het grote keerpunt in zijn leven.

Waar het om gaat in de narratieve benadering is dat mensen zelf de samenhang tussen de gebeurtenissen in hun leven aanbrengen en zo betekenis geven aan hun leven. Misschien was Johnson later sowieso wel politiechef geworden. Maar hij gaf aan zijn ontmoeting met dr. King de betekenis van een redemptive sequence. McAdams vond in zijn onderzoek dat mensen met veel redemptive sequences in hun levensverhaal hoog scoren op generativiteit. Dat is een begrip uit de theorie van Erik Erikson en het verwijst naar het streven om je te verbinden aan iets wat groter is dan jijzelf; om iets achter te laten wat verder zal leven. Johnson bijvoorbeeld vangt na zijn pensionering mishandelde en verwaarloosde kinderen op.

Meer informatie (waaronder een aantal full-text artikelen) over het onderzoek van McAdams is te vinden op de website van het Foley Center,  het wetenschappelijk instituut waar hij aan verbonden is.  

Levensverhalen kunnen ook vastlopen. Er zit dan geen ontwikkeling meer in. Mensen zien zichzelf bijvoorbeeld in alle situaties als slachtoffer. Of ze blijven hangen in wat er in hun leven anders is gelopen. Denk bijvoorbeeld aan de Turkse migrant, die in de jaren ’60 naar Nederland is gekomen om hier geld te verdienen en in Turkije een mooi huis te bouwen. Zijn kinderen hebben echter hier een leven opgebouwd. Hij is zelf hulpbehoevend en vindt eigenlijk dat zijn kinderen voor hem zouden moeten zorgen, maar die zijn te druk met hun eigen leven. En het geld….hij heeft wel wat verdiend, maar niet de gouden bergen die hij gehoopt had.

In dit soort situaties kan het helpen, mensen uit te nodigen, hun levensverhaal te vertellen. Er zijn, met name in de ouderen zorg, zelf interventies ontwikkeld om dit op een gestructureerde manier te doen, bijvoorbeeld de cursussen “Op zoek naar zin” en “De verhalen die we leven” Alleen al het vertellen van het levensverhaal kan helpen om de feiten in een ander licht te zien. En anders kan een begeleider met gerichte vragen uitnodigen om dezelfde feiten anders te bekijken. De Turkse migrant zou zich ook bewust kunnen worden van de moed en het doorzettingsvermogen die hij getoond heeft.

Narratief werken is een prachtige interventie die aansluit bij iets wat mensen van nature al graag doen en die vooral uitgaat van de kracht van mensen. Narratief werken is daarom ook zeer geschikt als middel in social work.

Een prachtige site over narratief werken (met name in de GGz) is die van Saxion-collega Monique Engelbertink. Behalve uitleg over wat ervaringsverhalen zijn, biedt de site ook  schrijftips voor jongeren en voor volwassenen die met hun levensverhaal aan de slag willen en een overzicht van lezingen en andere interessante gebeurtenissen, vooral in de regio. Echt een aanrader! Kijk op http://www.ervaringsverhalen.nl/

Nog een andere aanrader: een van mijn favoriete films gaat ook over de kracht van verhalen. Hij heet Big Fish en gaat een zoon en zijn stervende vader. De zoon probeert zijn vader te leren kennen door de verhalen die zijn vader in de loop van de jaren verteld heeft tot een geheel te smeden.  Verhalen die de zoon altijd gestoord hebben, omdat hij ze zag als leugens, als een manier om zich niet te laten kennen.  Maar hij gaat inzien dat ze op een bepaalde manier toch waar zijn omdat ze vertellen over de hoogte- en dieptepunten, de successen en de mislukkingen in het leven van zijn vader. Hieronder kun je alvast de trailer zien.