Eerwraak in beeld

De afgelopen weken zijn er twee interessante documentaires over eerwraak te zien geweest op de Nederlandse televisie. Ik bespreek ze in de volgorde waarin ik ze bekeken heb. Een volgorde, die volgens mij de beste is.

Eerwraak is een thema waar nog veel over bekend is. Per jaar worden zo’n 15 vrouwen gedood vanwege eergerelateerde kwesties, maar de impact van het probleem is veel groter. Veel vrouwen of meisjes geven uiteindelijk toe aan de druk en belanden zo in een huwelijk dat ze niet willen en waarin ze ongelukkig worden. De factsheet huiselijk geweld 2008 van Movisie  heeft het over eergerelateerd geweld: “Bij eergerelateerd geweld gaat het om geestelijk of fysiek geweld gepleegd in reactie op (dreiging van) schending van de eer. Er zijn drie kenmerken: ten eerste moet er sprake zijn geweest van (vermeend) seksueel contact. Ten tweede moet dit bekend zijn buiten de familie. Als derde moet er geen vredelievende oplossing mogelijk zijn (zoals een huwelijk). Kenmerkend voor eerwraak is verder dat het een familiebesluit is, geen individueel besluit van een vader of broer”

               

Hulpverlening in kwesties rond eerwraak vergt veel kennis van de culturele achtergrond. Kennis, die nogal eens ontbreekt. In de documentaire Code Rood: Eerwraak komt een aantal voorbeelden voor van situaties waarin ouders zeggen dat het probleem van de baan is en dat hun dochter veilig thuis kan komen, maar waarin dat alleen maar een truc is om haar weer onder hun hoede te krijgen, soms met fatale afloop.

De eerste documentaire die ik gezien heb was (met dank aan collega Victor Boldewijn, die mij er op attendeerde) was Not like my sister,  een documentaire van de Zweedse regisseur Leyla Assaf-Tengroth. Assaf-Tengroth maakte in 1994 in haar geboorteland Libanon een korte speelfilm, The Freedom Gang (1994), waarin de negenjarige Rim Kerkatli uit de sterren van de hemel speelt. Rim is de dochter van een Syrische familie die naar Libanon geëmigreerd is. De band met het plattelandsdorp waaruit men afkomstig is, is nog sterk. Rim was de regisseur opgevallen door haar levenslust en haar vrijheidsdrang.

Mede door het succes van de film kan Rim naar school, waar ze zich als een zeer intelligente leerling ontpopt. Het sprookje houdt echter op als Rim 13 jaar is en door haar vader uitgehuwelijkt wordt aan een oudere neef.  Jaren later keert de regisseur terug naar het dorp om het leven van Rim en haar jongere zus Dalida in beeld te brengen. Rim heeft drie kinderen en heeft het gevoel dat haar leven voorbij is. Ze mag niet naar buiten en mag haar familie niet bezoeken zonder toestemming van haar man. Eten is haar enige tijdverdrijf.

Dalida doet alles om een zelfde lot te ontlopen. Ze verzet zich tegen pogingen van haar familie om haar uit te huwelijken, zelfs als dat er toe leidt dat ze bijna doodgeslagen wordt door haar vader. Dan wordt ze verliefd op een man uit een christelijke familie.

De film laat op indrukwekkende wijze zien hoe belangrijke besluiten als het aangaan van een huwelijk nooit alleen door de ouders genomen worden, maar door de hele familie.  Dat verklaart mogelijk ook het in mijn ogen soms grillige gedrag van de ouders. Het ene moment vermoordt vader de dochter bijna omdat zij zijn eer heeft aangetast; het volgende moment steunt hij opeens Dalida, zelfs als dat een breuk met zijn voltallige familie betekent. Ik vroeg me af in hoeverre hier toch ook druk achter de schermen van moeder een rol heeft gespeeld, hoewel zij voor de camera meestal haar man steunt. Opvallend is ook hoe Rim, die in het begin steeds haar zus steunt, oordeelt als ze eenmaal besloten heeft om met een christelijke partner te trouwen. Voor Rim, die in het Syrische dorpje woont waar zo’n beetje iedereen familie van elkaar is, betekent het dat ze haar ouders en haar broer en zussen niet meer zal zien. De familieband is immers verbroken.

Drie dingen vielen mij het meest op in de documentaire. In de eerste plaats het feit hoe een huwelijk gezien wordt als een manier om de familiebanden aan te halen – niet tussen twee families die voorheen nog niet verwant waren, maar binnen één familie. In de tweede plaats hoezeer zaken rond eer en huwelijk geregeld worden vanuit een context de veel breder is dan het kerngezin (vader, moeder, broers en zussen). Wil je als hulpverlener iets bereiken in kwesties rond eerwraak, dan zul je  - hetzij direct, hetzij indirect – je op dat grotere geheel moeten richten. Het derde dat mij opviel was hoe gezinsleden soms met een stalen gezicht zaken kunnen vertellen waarvan je kunt nagaan dat ze niet kloppen. Eer is belangrijker dan waarheid. Hieronder kun je de documentaire bekijken. Hij blijft maar tot 16 februari beschikbaar, dus wacht niet te lang!

De tweede documentaire, Code Rood: Eerwraak,  geeft via interviews met slachtoffers een aantal schokkende voorbeelden van eerwraak of de dreiging daarvan. Er zaten wel wat storende onjuistheden in de film. Zo vertelt een meisje dat ze seksueel misbruikt is door haar neef maar dat ze als minderjarige daar zonder toestemming van haar ouders geen aangifte van kan doen. Omdat ze haar maagdelijkheid is verloren heeft zij de eer van de familie geschonden en daarom is ze nu haar leven niet zeker. Het verhaal dat ze geen aangifte kan doen zonder toestemming van haar ouders is volgens mij niet juist. Maar in ieder geval kan de politie tot ambtshalve vervolging (dat wil zeggen: zonder aangifte) overgaan  “als er sprake is van een ernstige bedreiging van de lichamelijke integriteit van het slachtoffer en/of wanneer het slachtoffer zich in een duidelijke afhankelijkheidspositie ten opzichte van de verdachte bevindt” (Juridische aspecten van huiselijk geweld: informatie voor slachtoffers en hun adviseurs, TransAct, 2005)

Opvallende elementen in de documentaire vond ik hoe loyaal sommige meisjes toch nog blijven aan hun vader. Verder ook hier weer het gegeven dat eerwraak niets te maken heeft met woede of wraak maar met zuivering van de eer. Een man laat zo zien dat hij zijn vrouw/dochter onder controle heeft. Een ander opvallend gegeven vond ik het cijfer dat 50% van de meisjes die met eerwraak te maken krijgen misbruikt is door een familielid.

Tenslotte, maar dat heeft niets met eerwraak te maken, viel mij op hoe gemakkelijk gezinnen die hier waarschijnlijk als vluchteling gekomen zijn (uit Irak en Afghanistan) als dat zo uitkomt heen en weer reizen tussen Nederland en hun land van herkomst. Situaties kunnen natuurlijk veranderen, maar het is iets wat mij als maatschappelijk werker ook al opviel.